Historia zamku - Domu Polonii w Pułtusku

Widok zamku w 1882 roku wg N.Ordy

Już na przełomie VII i VIII wieku istniała tutaj osada, która w początkach państwowości polskiej została przekształcona w kasztelanię i gród obronny. Wkrótce powołano pierwszą parafię i w XI wieku wcielono ją do diecezji płockiej, powołanej przez króla Bolesława Śmiałego.

W 1257 r. Pułtusk otrzymuje prawa miejskie. Nowe miasto rozciąga się wokół drewnianego kościoła, wzdłuż rzeki Narwi, ale częste najazdy Litwinów, Rusinów i Jaćwingów spowodowało jego szybki kres. Niszczona osada, po raz drugi, otrzymała prawa miejskie w 1339 roku, z rąk biskupa płockiego Klemensa Pierzchałę. Kolejni biskupi, będący właścicielami miasta, obierają sobie je jako jedno z miejsc swego rezydowania. Powstaje trzeci na Mazowszu, po Warszawie i Płocku, gród otoczony murowanymi fortyfikacjami.  W 1368 roku, książę litewski- Kiejstut, zdobył miasto i je zniszczył. Wówczas to powstała idea budowy potężnej, obronnej warowni. Zamek wybudowano w miejscu spalonego grodu. Słynny kronikarz Jan Długosz, tak pisał o tych wydarzeniach: "…szerzący się płomień ogarnął gród cały, a ludzie w nim zamknięci nie mogąc wytrzymać pożaru, wszyscy wraz z zamkiem spłonęli".

W początku XV wieku powstała obronno- mieszkalna wieża. Był to pierwszy element późniejszego zamczyska. Pułtusk, jako centralnie położony w diecezji płockiej, zyskiwał miano nieformalnej rezydencji biskupiej. W latach 1439- 1463, z polecenia biskupa Pawła Giżyckiego, powstaje tak zwany Mały Dom- budynek mieszkalny dostawiony do obronnej wieży. W tym samym czasie powstaje mur obwodowy zamykający całość kompozycji tworząc zamkowy dziedziniec.

Pod koniec XV i na początku XVI wieku Pułtusk staje się jednym z najbogatszych miast w Rzeczpospolitej. Taka pozycja skalania biskupa krakowskiego i płockiego, Erazma Ciołka do rozbudowy rezydencji. Na północ od Domu Małego powstaje Dom Duży. Budynek ma cechy włoskiego renesansu. W takim tez stylu przebudowane zostają wcześniejsze elementy zamczyska. Mury zamkowe uzyskują nowy wygląd ozdobione boniowaniem w technice sgraffito, a wszystko wieńczą attyki.

Pułtuski zamek w miarę upływu czasu zyskiwał nowe elementy architektoniczne. Biskupem, który chętnie mieszkał w Pułtusku, był Andrzej Noskowski, urzędujący w latach 1527—1535. Biskup Marcin Szyszkowski, w latach 1607—1616, wzmocnił zamkowe mury wielkimi skarpami, zaś kolejny biskup- Henryk Firlej (1617—1624) zbudował most arkadowy łączący zamek z rynkiem i opasał ogrody zamkowe wysokim murem. W połowie XVII stulecia w pułtuskim zamku występowało kilkanaście pomieszczeń różnej wielkości, służących biskupom za mieszkanie. W rezydencji znajdowała się kaplica oraz biblioteka po zmarłym biskupie Łubieńskim.

Gród pułtuski zajmował obszar około 3500 m2 na planie zbliżonym do owalu wydłużonego na linii północ – południe. Jego głównym ciągiem komunikacyjnym była ulica biegnąca przez dłuższą oś założenia, do której dochodziły mniejsze uliczki wschodnia i zachodnia, obie pod kątem około 45 stopni. Wszystkie trakty łączyły się przed bramą po stronie północnej, która najpewniej miała charakter wieżowy. Wewnętrzną zabudowę grodu oblicza się na około 30-40 chat, nie wiadomo jednak w którym miejscu znajdowały się budynki należące do biskupa. Całość opinały obwarowania drewniano – ziemne składające się z ziemnego wału, zapewne zwieńczonego palisadą lub częstokołem. Zewnętrzną ochronę zapewniały wody rzeki Narwi, opływające gród z trzech stron. Jedynie od północy przekopano fosę.

Ogromne zniszczenia pułtuskiego zamku nastąpiły w czasie najazdu szwedzkiego

jaki przypadał na lata 1655— 1660. Ówczesny biskup płocki, Karol Ferdynand Waza zamieszkał przez pewien czas w swojej rezydencji w Wyszkowie. Odbudowy zamku ze zniszczeń wojennych podjęli się trzej bracia Załuscy, w latach 1692—1736, kolejno zasiadający na stolicy płockiej. W połowie XVIII stulecia, za czasów biskupa Józefa Eustachego Szembeka, uwagę przybywających do pułtuskiego zamku przyciągała duża sala niedaleko kaplicy, z podłogą w szachownicę, malowanym sufitem, w której wisiało 69 portretów płockich biskupów. Obok zamku były wozownie, szkółki z drzewkami cytryn, rozmarynu i tym podobne, oraz dwie altany.

W maju 1703 r., w czasie II wojny północnej, Pułtusk stał się miejscem bitwy między wojskami szwedzkimi Karola XII a oddziałami saskimi feldmarszałka Steinau. Po rozbiciu oddziałów saskich (1000 żołnierzy zabitych i 700 wziętych do niewoli) Szwedzi ograbili miasto i zamek. W ostatnich latach Rzeczypospolitej szlacheckiej gruntowną restaurację swojej rezydencji rozpoczął K. H. Szembek (1785—1797). Nadał on frontowi pałacu elementy klasycystyczne.

12 marca 1794 roku stacjonujący w Pułtusku brygadier Antoni Madaliński odmówił wykonania rozkazu redukcji wojska polskiego, postanowionej przez Radę Nieustającą na żądanie ambasadora carowej Katarzyny II, Igelstroma. Marsz brygady Madalińskiego spod Pułtuska i Ostrołęki w kierunku Krawa, stał się sygnałem do wybuchu powstania kościuszkowskiego. Po wymarszu oddziałów polskich z Pułtuska zamek biskupów płockich zajęli najpierw Rosjanie, a potem Prusacy. Panowanie pruskie w Pułtusku trwało do końca 1806 roku. 26 grudnia 1806 roku pod Pułtuskiem została stoczona krwawa bitwa między armią napoleońską dowodzoną przez marszałka Lannesa, a wojskami rosyjskimi generała Beningsena. Nazajutrz Francuzi wkroczyli do miasta. Bitwa pod Pułtuskiem miała ogromne znaczenie w planach strategicznych Napoleona. Nazwa Pułtuska została zamieszczona na Łuku Triumfalnym w Paryżu.

Wojny napoleońskie przyniosły duże zniszczenia pułtuskiego zamku.

Pełnił on wówczas rolę lazaretu wojsk francuskich. Po stoczeniu morderczej bitwy z Rosjanami, pod koniec 1806 roku przez 8 dni mieszkał w nim cesarz Francuzów — Napoleon Bonaparte. 15 maja 1809 roku w rezydencji biskupów płockich odbyła się 343 sesja Rady Stanu Księstwa Warszawskiego.

W dobie walk narodowowyzwoleńczych, pierwszej polowy XIX wieku, czyli w czasie powstania listopadowego płoccy biskupi znacznie rzadziej przebywali w Pułtusku. W latach Królestwa Kongresowego pułtuski zamek odnowił i przyozdobił biskup Michał Adam Prażmowski. W czasie powstania listopadowego pałac ponownie służył jako lazaret dla rannych żołnierzy polskich i rosyjskich. Ostatnim biskupem, który rezydował w pułtuskim zamku i troszczył się o jego wygląd był Franciszek Pawłowski (1836—1852). W 1841 roku wybuchł tu wielki pożar. W czasie wojny krymskiej czyli w latach 1854—1855, zabytkowy obiekt jeszcze raz przeznaczono na szpital wojskowy, który tu się mieścił do wybuchu powstania styczniowego. Po jego klęsce, pod koniec listopada 1864 roku w Pułtusku przebywał na wizytacji biskup płocki W. Chościak-Popiel. Wieczorem 27 listopada otrzymał on pismo od Naczelnika Wojennego powiatu pułtuskiego o kasacie klasztorów. Następnego dnia, biskup Chościak był świadkiem wywożenia z miasta zakonników pułtuskich klasztorów; benedyktynów i reformatorów. Wkrótce nastąpiła konfiskata dóbr kościelnych oraz pułtuskiego pałacu — rezydencji biskupów płockich.

Do momentu wybuchu I wojny światowej i opuszczenia Pułtuska przez władze carskie w 1915 roku w zamku stacjonował garnizon wojsk carskich i mieścił się wojskowy szpital. Od chwili odzyskania niepodległości przez państwo polskie w listopadzie 1918. Do września 1939 roku, był on siedzibą pułtuskich władz powiatowych, a w czasie II wojny światowej — hitlerowskich władz okupacyjnych. W pierwszych latach Polski Ludowej zlikwidowano największe uszkodzenia pułtuskiego zamku. Przywrócono mu kształt dziewiętnastowieczny. Stanowił on siedzibę pułtuskich władz miejskich i powiatowych.

W lipcu 1974 roku decyzją władz państwowych PRL i na życzenie przedstawicieli skupisk polonijnych, dawna rezydencja biskupów płockich w Pułtusku została przeznaczona na Dom Polonii. Zamek w swym obecnym wyglądzie całkowicie zatracił pierwotne, średniowieczne cechy stylowe. Obecnie mieści się w nim zespół hotelowo-rekreacyjny.

Źródło: castles.today/pl