Bolszewicy w Pułtusku: jak wyglądała okupacja i odbicie miasta

Latem 1920 r., gdy Front Zachodni Armii Czerwonej Michaiła Tuchaczewskiego parł na zachód po przełamaniu linii nad Autą i utracie Brześcia, polskie dowództwo zmuszone było cofać kolejne rubieże obronne: od Niemna i Szczary po Bug, a następnie na naturalne przeszkody wodne – Narew, Orzyc i w końcu Wkrę oraz Wisłę. W tym układzie kluczowe stały się przeprawy i przyczółki na Narwi w rejonie Pułtuska – na północnym skrzydle przyszłej Bitwy Warszawskiej. To tu formowała się 5 Armia gen. Władysława Sikorskiego, której zadaniem była osłona północy i wiązanie sił nieprzyjaciela, zanim ruszy polska kontrofensywa znad Wieprza.

Skład i ugrupowanie stron w rejonie Pułtuska

Bezpośrednią obronę odcinka od Gromina przez Moszyn i Kleszewo ku Narwi objęła tzw. grupa płk. Andrzeja Kopy. W odwodzie trzymano m.in. bataliony 101 pułku piechoty i 4 pułku Strzelców Pomorskich; naprzeciw stały oddziały 16 Dywizji Strzelców Armii Czerwonej. Artylerię polską rozlokowano na północ od miasta, by zdominować podejścia do przyczółków i dróg na rynek i mosty.

10–11 sierpnia: bitwa pod Pułtuskiem i upadek miasta

Pierwsze zasadnicze uderzenie przyszło 10 sierpnia – sowiecka 47 Brygada Strzelców wyparła polskie placówki z Gromina. Dzień później, 11 sierpnia, od rana wznowiła natarcie na pozycje II/101 pp i V/157 pp. Walki miały charakter manewrowo–szturmowy, z epizodami starć „na bagnety”. Po serii kolejnych naporów nieprzyjaciela obrońcy musieli odskoczyć na przedmieścia Pułtuska, a następnie – w związku ze zmianą koncepcji obrony (odejście z linii Narew–Orzyc na Wkrę) – otrzymali rozkaz odwrotu w rejon Winnicy. W rezultacie dwudniowych bojów 10–11 sierpnia miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną. Straty 101 pp – który przyjął główne uderzenie – sięgały ok. 200 żołnierzy i 2 oficerów.

W wyniku okupacji bolszewicy uprowadzili m.in. burmistrza i duchowieństwo.

Relacje z frontu lokalnego uzupełniają szczegóły o ruchach odwodów i kontratakach na północnym skrzydle (Kleszewo–Gromin) oraz zaciętych walkach artyleryjskich, które chwilami stabilizowały linię oporu – mimo przełamań pod Przewodowem i na odcinku Przewodówka.

Sierpniowa okupacja i ciężar zaplecza frontu

Krótkotrwała obecność oddziałów Armii Czerwonej w mieście – kilka dni między 11 a 17 sierpnia – odcisnęła piętno typowe dla zaplecza frontu: rekwizycje, konfiskaty, zniszczenia infrastruktury. Relacje żydowskiego mieszkańca Pułtuska notują bezładne, głodowe i chaotyczne zachowania czerwonoarmistów w miastach zajętych latem 1920 r., co dobrze wpisuje się w obraz tej fazy wojny w rejonie Narwi.

14–17 sierpnia: zwrot nad Wkrą i polskie uderzenie na Pułtusk

Decydująca zmiana przyszła wraz z ofensywą 5 Armii znad Wkry. Po zaciętych walkach na osi Borkowo–Nowe Miasto (14–15 sierpnia) Polacy uzyskali korzystne rubieże do ciosu w kierunku Nasielska i Pułtuska. 17 sierpnia, gdy 9 DP i jednostki ochotnicze przełamywały opór pod Winnicą, 15 pułk piechoty „Wilków” mjr. Bolesława Zaleskiego (wspierany przez oficera łącznikowego armii francuskiej mjr. Happe) wkroczył do miasta około godz. 18.00, odbijając Pułtusk. Wycofujące się oddziały rosyjskie paliły mosty na Narwi (Pułtusk, Holendry), by spowolnić polski pościg. Za wyzwolenie Pułtuska Zaleski otrzymał tytuł Honorowego Obywatela miasta.

Walki o przyczółki po odbiciu miasta

Dzień później, 18 sierpnia, walki przeniosły się na południe od miasta – w rejon Kacic, Łubienicy i Dzierżenina – gdzie oddziały sowieckiej 3 Armii próbowały rozpaczliwie przeprawiać się na prawy brzeg Narwi. 17 Dywizja Piechoty, wspierana przez 13 Eskadrę Lotniczą, odpierała te ataki, a XXXIII Brygada utworzyła przyczółek na Popławach, wypierając bolszewików z tego rejonu. W boju zestrzelony został polski myśliwiec, którego pilot – sierż. Kazimierz Jankowski – zapisał się w kronice tych dni.

Artyleria, przeprawy i obraz walk – świadectwa

Szczególne znaczenie miały działania artylerii i manewry na przeprawach przez Narew. W rekonstrukcji wydarzeń pomaga unikatowy materiał filmowy z sierpnia 1920 r. – bezdźwiękowy, blisko 10-minutowy dokument ukazujący m.in. forsowanie Narwi przez polskich żołnierzy (Pułtusk–Nasielsk–Narew). To rzadkie, wizualne świadectwo realiów frontu północnego podczas Bitwy Warszawskiej.

[ZT]15115[/ZT]

Straty i bilans

Bilans boju o Pułtusk pokazuje intensywność walk na stosunkowo wąskim odcinku frontu. Już 10–11 sierpnia, podczas obrony przed naporem 47 Brygady Strzelców, 101 pułk piechoty stracił ok. 200 żołnierzy i dwóch oficerów; 17 sierpnia, w trakcie odbijania miasta, 15 pp meldował 3 poległych i 29 rannych, zdobycie działa, kilku ckm oraz 46 jeńców. Upadek Pułtuska 11 sierpnia wymusił krótkotrwałą zmianę planów operacyjnych 5 Armii, ale jego odbicie 17 sierpnia ustabilizowało północne skrzydło i włączyło się w ogólny sukces Bitwy Warszawskiej.

Dziedzictwo i pamięć w mieście

Rok 1920 na trwałe wszedł do lokalnej pamięci. Na I cmentarzu w Pułtusku znajduje się mogiła żołnierzy poległych w 1920 r., przy której organizowane są uroczystości rocznicowe; co roku 15 sierpnia miasto i powiat obchodzą rocznicę Bitwy Warszawskiej, składając kwiaty m.in. pod pomnikiem Marszałka Józefa Piłsudskiego. W międzywojniu Pułtusk był miastem garnizonowym 13 Pułku Piechoty, a pamięć o walkach 1920 r. była istotnym elementem lokalnej tożsamości. Zachowały się także fotografie zniszczonych mostów na Narwi – materialne echo wojennej taktyki „palonych przepraw”.

Kalendarium kluczowych dni sierpnia 1920 r. nad Narwią

• 10 sierpnia – początek głównych bojów o Pułtusk; atak 47 Brygady Strzelców; polskie odwody wciągnięte do walk; naczelne dowództwo przesuwa ciężar obrony na Wkrę.
• 11 sierpnia – kontynuacja natarć Armii Czerwonej; upadek Pułtuska i odwrót grupy płk. Kopy na Winnicę; znaczne straty 101 pp.
• 14–15 sierpnia – boje nad Wkrą (m.in. Borkowo–Nowe Miasto) przygotowują polskie natarcie na Nasielsk i Pułtusk.
• 17 sierpnia – ofensywa 5 Armii; 15 pp „Wilków” mjr. Bolesława Zaleskiego odbija Pułtusk ok. godz. 18.00; wycofujący się bolszewicy niszczą mosty na Narwi.
• 18 sierpnia – walki na południe od miasta; próby forsowania Narwi przez oddziały 3 Armii sowieckiej nie przynoszą powodzenia; polskie lotnictwo i 17 DP utrzymują linię; przyczółek na Popławach.

Znaczenie Pułtuska w operacji warszawskiej

Pułtusk i jego mosty były „zawiasem” między Modlinem–Wisłą a kierunkiem mazurskim. Związanie i osłabienie nacierających sił sowieckich na tym odcinku (oraz ich późniejsze wyparcie i zmuszenie do odwrotu) współtworzyło operacyjny sukces polskiego planu: gen. Sikorski uderzał znad Wkry, a jednocześnie armie centralne wykonywały manewr znad Wieprza. Odbicie Pułtuska 17 sierpnia było jednym z symptomów przejęcia inicjatywy na północnym skrzydle i preludium do pościgu, który już od 18 sierpnia pchał front na wschód.