W Europie jest ich tylko 140. A w Pułtusku aż 3!

Na przełomie XIV i XV w. w Pułtusku wybudowano kościół Najświętszej Panny Marii przy obecnej ulicy Zaułek. W połowie XIX w. obiekt został zakupiony przez gminę ewangelicką a użytkowany był do 1944 r. Od 1986 r. znajduje się w nim Archiwum Państwowe.

I właśnie ta pułtuska świątynia posiada cechy, którymi zajął się interdyscyplinarny i międzynarodowy zespół naukowców.

Dlaczego?

W Polsce i Niemczech w mury około 140 kościołów, głównie gotyckich, wbudowano kamienie młyńskie. Czy były tylko "wizytówką" fundatorów świątyń? A może miały głębsze, symboliczne znaczenie?

Nad tym problemem pracował zespół specjalistów: historii sztuki, historii, architektury, etnologii, antropologii kulturowej, geologii, geomorfologii, teologii. Badacze postanowili wspólnymi siłami rzucić więcej światła na tę starodawną modę.

Badacze odwiedzili też Pułtusk z naszymi 3 kamieniami w ścianach byłego, średniowiecznego Kościoła.

Czasem takie kamienie wmurowane były w posadzce świątyni, czasem w portalu (wejściu do kościoła), czasem w zewnętrznych ścianach prezbiterium (część kościoła z ołtarzem), a czasem - wysoko na wieży kościoła. Nie było wątpliwości: kamieni tych użyto już w czasie budowy świątyń i nie były późniejszym dodatkiem. Pomysł na wykorzystanie kamieni młyńskich musiał się więc pojawić już w średniowieczu.

Sposób ich wyeksponowania sugerował, że nie służyły wyłącznie jako zwykły materiał budowlany.

Naukowcy przedstawili kilka hipotez: jedna grupa hipotez zakłada, że koła młyńskie niosły jakąś praktyczną informację. Inna grupa hipotez sugeruje zaś, że obiekty te umieszczano w ścianach kościołów ze względu na chrześcijańską symbolikę związaną z ziarnem, mąką i chlebem. Nie jest wykluczone, że w różnych kościołach przyczyny nieco różniły się od siebie.

I tak np. jednym z bardziej prozaicznych wyjaśnień może być to, że koło młyńskie - np. wbudowane w wieżę kościoła, widoczne z daleka - mogło oznaczać, że w danym kościele przechowuje się zboże. "Jeśli wszystkie budynki w okolicy były z drewna, to murowany kościół był często jedynym suchym miejscem w okolicy. Wieżę kościołów mogły być więc czasem stosowane jako spichlerze" - tłumaczy dr Dariusz Brykała.

Innym przyziemnym wyjaśnieniem obecności kamieni młyńskich mogłoby być to, że lokalny młynarz był jednym z darczyńców przy budowle świątyni. A koło młyńskie pełniło taką funkcję, jak dziś tabliczki z nazwiskami fundatorów.

Swój kamień ma też kościół w Winnicy - podpowiedział nam Czytelnik.

Dr Brykała zaznacza jednak, że prawdopodobnie obecność kamieni młyńskich w ważnych miejscach kościoła wiąże się z symbolicznym znaczeniem. Bo koło młyńskie pojawiało się w średniowiecznej symbolice tzw. Młyna Eucharystycznego. Był to sposób obrazowania biblijnej idei, że "Słowo stało się ciałem".

I jest jeszcze jedna możliwość: kamienie młyńskie używane były do wyrobu mąki, która nie tylko żywiła ludność, ale również wyrabiano z niej opłatki. Praca, jaką wykonywały kamienie młyńskie, była więc darzona tak dużym szacunkiem, że nawet kiedy kamienie się zużyły, nie wypadało ich po prostu wyrzucić. Dlatego mógł pojawić się pomysł, żeby zagospodarowywać je przy okazji budowy kościołów.

Można się domyślać, że kamienie młyńskie trudno było tak po prostu wyrzucić, bo był to bardzo trudny do pozyskania przedmiot – dodaje dr Brykała.