Historyczna "perełka" o naszym Pułtusku

Polskie repozytoria cyfrowe online to zdigitalizowane zasoby dziedzictwa kulturowego są udostępniane w internecie poprzez cyfrowe repozytoria. Ich głównym celem jest zapewnienie otwartego i powszechnego dostępu do zasobów dziedzictwa narodowego. Udostępniane w nich zasoby, nierzadko niezwykle cenne i w swej analogowej postaci niedostępne, pochodzą m.in. z bibliotek, muzeów, archiwów oraz innych instytucji kultury i nauki.

Nam udało się odnaleźć w nich prawdziwą, pułtuską "perełkę"

Z nad Narwi i z nad Bugu czyli co się u nas dzieje? - wydawnictwo humorystyczno-satyryczne z poważnym działem informacyjnym dnia 25 lipca 1906 roku, tak opisało nasz Pułtusk

Zbudowany na wyniosłym brzegu ciemnawodej Narwi, wywiera nader dodatnie wrażenie na zwiedzającego go po raz pierwszy. Ulice szerokie, porządnie zadrzewione, chodniki wygodne, spora liczba ładnych domów i starożytnych gmachów, zasobne sklepy, przepływająca przez środek miasta odnogą rzeki, – oto szczegóły, składające się na miłą dla oka całość. Gdy zaś z teraźniejszości cofniemy się wstecz o wieków szereg, to w zamierzchłej panoramie minionej epoki spostrzeżemy Pułtusk, istniejący jako osada już w czasach przedchrześcijańskich, ze świątynią pogańską w miejscu, gdzie dziś stoi kościół św. Krzyża.

W XI wieku osada ta należała do biskupów płockich, a wówczas już istniał tu gród za miastem. W r. 1257 przywilej miejski potwierdził Ziemowit, książę Mazowiecki. Miasto było obwarowane rowami i parkanem drewnianym. W latach 1325, 1338 i 1368 napadali Litwini i miasto palili, a zarazem i zamek zbudowany na miejscu starego w r. 1319 przez biskupa płockiego Laskarego. W końcu XIV wieku miasto zaludnia się rzemieślnikami i prowadzi handel zbożem. W XV wieku zbudowano ratusz, powstała szkoła, a w r. 1449 Paweł Giżycki zbudował kościół pod wezwaniem Najśw. Marji Panny, wyniesiony do godności kolegiaty.

W r. 1430 utworzono pierwszy cech krawców. W r. 1533 Zygmunt I pozwolił miastu obwieść murem. Kilka lat przedtem Rafał Leszczyński zaczął budowę zamku murowanego na palach z sztucznym nasypie, a w roku 1538 przy zamku wzniesiono kaplicę św. Magdaleny. W latach 1613 i 1646 pożary niszczyły miasto, a w r. 1656 złupili je Szwedzi. W roku 1703 Szwedzi z saskimi stoczyli tu walkę. W r. 1728 biskup Andrzej Załuski zbudował nowy ratusz z wieżą na miejscu spalonego. Prócz tych klęsk miasto nawiedzane było często przez pożary, nieprzyjaciół i zarazę morową, a nadto częste wylewy zatapiały miasto.

Najstarszym kościołem jest Kolegiata, zbudowana w XIII wieku, kilkakrotnie palona i przerabiana, utraciła charakter pierwotnej budowy. Posiada piękne nagrobki Leszczyńskiego, Noskowskich i Załuskich. W skarbcu jest krzyż, monstrancja i kielich z XV w. Kościół św. Magdaleny z rotundą w środku przechował zniszczone przez wilgoć portrety biskupów, obecnie wywiezione do Płocka. Kościół św. Krzyża, za miastem, zbudowany w r. 1539, odnowiony w 1805 r. Kościół pojezuicki, zbudowany w 1566 r., po kasacie jezuitów zajmowany był do roku 1864 przez benedyktynów.

Tyle co do przeszłości.

W dobie obecnej Pułtusk, posiadający około 14,000 mieszkańców stałych i będący siedziskiem licznych władz, odznacza się ruchem i życiem, jaskrawie odbijającym od kamiennej martwoty innych prowincjonalnych miast Królestwa. Ożywiona prawdziwym duchem obywatelskim liczna inteligencja tutejsza, pomimo trudnych warunków miejscowych, zrzesza się, zakłada towarzystwa i instytucje, rozwija ducha narodowego w szerszych a mniej inteligentnych warstwach ludności, aczkolwiek (co, niestety, wszędzie się zdarza!) dobre usiłowania są nieraz obalane przez jednostki dla widoków lub kaprysów osobistych. Poniżej przytaczamy spis instytucyj pułtuskich i inne szczegóły informacyjne.

Władze i instytucje Pułtuska

• Władze sądowe. Zjazd sędziów II okr. gub. łomżyńskiej. Sąd pokoju. Kancelarja sędziego śledczego.
• Adwokaci. Alf. Lisowski, Zygmunt Pietrusiński.
• Obrońcy. Milewski, Neiman, Gałczyński, Sadkowski.
• Rejenci. St. Sulej, M. Niżyński.

1. Lekarze. Słomiński (powiatowy), Szacherski (szpitalny i więzienny), P. Lenartowicz.
2. Felczer (szpitalny) J. Andrzejewski. Szpital, założony w r. 1727 przez biskupa Andrzeja Załuskiego.
3. Weterynarz (okręgowy) Dzięciołowski.

Apteki.

• szpitalna, założona w lat parę po powstaniu szpitala, dzierżawiona przez wdowę po niedawno zmarłym ś. p. Doberskim, zarządzana przez p. St. Sowulę.
• Stanisława Śniegockiego w rynku. Istnieje od lat kilkudziesięciu.

Skład apteczny St. Śniegockiego przy ulicy Świętojańskiej, pod względem prowadzenia interesu postawiony na wysokości pierwszorzędnych składów warszawskich, posiada obszerną klientelę z Pułtuska i okolic, dalej nawet położonych.

• Hotele. Wygodne, odznaczają się czystością i dobrą usługą. 1‑szy: A. Szpadrowskiego przy stacji karetek pocztowych. 2‑gi: M. Lewandowskiego (obok starej cerkwi).
• Handel pierwszorzędny, prowadzony na większą skalę: 1‑szy B. Bukowskiego, istnieje od r. 1902, na rogu Świętojańskiej i Nadbrzeżnej. 2‑gi: A. Szpadrowskiego przy hotelu.
• Restauracje. 1‑sza A. Szpadrowskiego przy hotelu. 2‑ga M. Lewandowskiego.
• Cukiernia wytrawnego specjalisty M. Lewandowskiego, urządzona elegancko, zaopatrzona w pisma.

[ZT]30534[/ZT]

Zakłady przemysłowe.

Młyny parowy i wodny.

Browar H. Handke, założony w r. 1873‑im przez ś. p. Karola Handkego, ojca obecnego właściciela p. Hugona Handke, szybko począł rozwijać się pod umiejętnem kierownictwem i doprowadził produkcję obecnie do poważnej sumy 60,000 rb. rocznie. Gatunki piw: ciemne i jasne. Oba cieszą się wielkiem wzięciem. Dość wyliczyć tylko miejscowości zbytu w powiatach: makowskiem, ostrowskiem, przasnyskiem, ciechanowskiem, płońskiem, radzymińskiem, pułtuskiem i rzecz prosta – na miejscu, w Pułtusku.

Piekarnia p. Al. Kronczewskiego egzystuje od lat 13‑u. Wyrabia pieczywo wszelkiego gatunku bardzo smaczne i czyste. Kajzerki z piekarni pana K. wobec kajzerek warszawskich wyglądają jak olbrzymy!

Fabryka maszyn i narzędzi rolniczych została założona w r. 1899‑m przez obecnego właściciela, p. M. Mintza. W zamożnych okolicach, jakie otaczają Pułtusk, pełnych większych własności ziemskich i zakładów przemysłowych, fabryka zdobyła sobie od razu szeroką klientelę i – dzięki sumiennemu traktowaniu przedmiotu – stała. Posiada własne składy żelaza i nawozów sztucznych. Zatrudnia 30‑u ludzi. Obrót kasowy roczny 100,000 rubli. W ostatnich czasach dalszy rozwój fabryki wstrzymują częste strajki robotnicze.

Ogrodnik zamiłowany, p. Karol Aranowski, posiada piękny ogród owocowy, położony na górze, nad wysokim brzegiem Narwi. Idealny punkt na letnią siedzibę. Ładne zadrzewienie ulic Pułtuska dużo zawdzięcza panu A. Syn p. Aranowskiego, po ukończeniu praktyki w kraju, kończy wykształcenie obecnie zagranicą; Pułtusk posiadać więc będzie wkrótce wyszkolonego w całem tego słowa znaczeniu ogrodnika.

Fryzjer p. J. Radwański utrzymuje od lat pięciu pierwszorzędny salon fryzjerski, uzdolniony specjalista, ma liczną i stałą klientelę.

Szewcki przemysł dość w Pułtusku rozwinięty i posiada licznych przedstawicieli. Wykwintne i mocne obuwie damskie, męskie i dziecięce wyrabia warsztat przy sklepie Teofila Zaremby. Egzystuje od lat 3‑ech. Ulica Świętojańska tuż przy odnodze Narwi.

Komunikacja. Karetki i kolej nadwiślańska przez Nasielsko lub Serock–Jabłonnę, jak również w porze letniej i statkiem po Narwi do Zagrób, gdzie oczekują karetki serockie.

Na Nasielsko:

• Karetka odchodzi o godz. 12 w nocy i o 1 w połud.
• Do Warszawy przychodzi pociąg o g. 7 rano i o 6 m. 25 po poł.
• Z Warszawy odchodzi pociąg o g. 8 m. 29 rano.
• Do Pułtuska przychodzi o g. 1 m. 30 w poł.

Na Jabłonnę.

Karetka odchodzi do Serocka o g. 1 po połud.

Do Warszawy przychodzi pociąg o g. 6 m. 35 rano.

Z Warszawy odchodzi pociąg o g. 6 m. 3 po połud.

Do Pułtuska przychodzi karetka o g. 11 wieczorem.

Wyjeżdżający statkiem z Pułtuska o g. 4‑ej r. stają w Warszawie o g. 8 r. 18 r.

Wyjeżdżający zaś z Warszawy o g. 9 m. 37 rano, przybywają do Pułtuska o g. 2 po poł.

[ZT]25300[/ZT]